In de aanloop naar de lopende tentoonstelling in het Stedelijk Museum Schiedam 'Levend Landschap' is het werk grondig onderzocht en gerestaureerd. ‘Dit werk biedt een uniek beeld van het Schiedam uit vervlogen tijden. We hebben meer kennis over het schilderij vergaard en presenteren het nu in volle pracht als een van de hoogtepunten in de tentoonstelling’, vertelt Catrien Schreuder, Hoofd Tentoonstellingen en Collectie.   

Veranderende omgeving
Het kasteel, ook bekend onder de naam ‘Slot Mathenesse’, is in 1574 door brand verwoest. Aan de Broersvest zijn de restanten van het huis nog te zien, maar je kunt je nauwelijks voorstellen dat dit dezelfde plek is als die groene, moerassige omgeving op het schilderij. Gaandeweg maakte de omgeving ingrijpende veranderingen door. Rond 1900 waren in de omgeving van de ruïne nog weilanden te zien, maar ook dat is allang niet meer aan de orde. ​Het werk is een tastbare herinnering aan hoe Schiedam ooit is ontstaan en brengt in beeld onder welke omstandigheden dit gebied bewoonbaar is gemaakt. ‘We wilden dit schilderij daarom graag nader onderzoeken en restaureren. Mede dankzij steun van de Vereniging Rembrandt is microscopisch onderzoek uitgevoerd, zijn infraroodopnames en röntgenfoto’s gemaakt, is onderzoek gedaan naar de datering van het paneel en is het werk op kundige wijze gerestaureerd’, licht Schreuder toe.  

Datering
Het schilderij was gedateerd op 1570. Dat maakte het werk extra uniek, want dat zou betekenen dat de schilder het kasteel nog met eigen ogen gezien zou hebben voordat het in 1574 werd verwoest. Dendrochronologisch onderzoek - een methode om beschilderde houten panelen te dateren aan de hand van de jaarringen - maakte duidelijk dat het schilderij van Huis te Riviere echter toch later is ontstaan: in het tweede kwart van de zeventiende eeuw. Waarschijnlijk is voor deze compositie gebruikgemaakt van een oudere tekening of prent, die verloren is gegaan. 

Werkwijze
Dankzij röntgen- en infraroodopnames is meer kennis opgedaan over de werkwijze van de kunstenaar. Hij maakte geen ondertekening, maar zette met verfstreken eerst een grove indeling op het paneel. Op verschillende plekken is te zien hoe de kunstenaar zoekende was naar de juiste vorm. Zo is bijvoorbeeld de horizon lager geworden dan in eerste instantie de bedoeling was.   

Restauratie   
Voor een zeventiende-eeuws paneel is Huis te Riviere goed bewaard gebleven. Toch was restauratie belangrijk voor het werk. Zo is onder meer oppervlaktevuil verwijderd, oude lacunes in de verflaag zijn geretoucheerd, storende streepjes in de verflaag minder zichtbaar gemaakt, vergeelde vernislagen en oude retouches zijn verwijderd en het hout dat aan de onderrand door houtworm was aangetast is verstevigd. De streepjes waren ontstaan door ‘verzeping’, een chemisch proces waarbij de verf doorzichtig wordt en de onderliggende houtnerven zichtbaar worden. Dit verschijnsel komt bijvoorbeeld ook vaak voor op schilderijen van Jan van Goyen.  

Resultaat
‘We zijn enorm blij met het resultaat dat restaurator Eva van Zuien heeft weten te bereiken’, vertelt Schreuder. De ouderdom van het schilderij is nog goed te zien, maar storende vervuiling is verwijderd en beschadigingen zijn minder opvallend. ‘Het schilderij is nu helderder geworden en er is meer contrast tussen de donkere voorgrond en de lichtere lucht. Fijne details, zoals de vogels in het water en in de lucht rond het kasteel en de ooievaar op het dak van een bijgebouw, zijn nu beter te zien. Dat is belangrijk omdat details als deze altijd ook een symboliek met zich meebrachten’. Op de website van het museum is een video te zien waarin uitgebreid wordt verteld over het schilderij en de restauratie.  

Levend Landschap 
In de tentoonstelling Levend Landschap is te zien hoe kunstenaars als Jan van Goyen, Johan Barthold Jongkind, Jan Sluijters en Charley Toorop het landschap in de Zuid-Hollandse Maasdelta vanaf de late zestiende eeuw tot nu verbeeldden. Ze trokken eropuit om molens, slootjes en weidevogels te schilderen, de idylle van het ‘typisch Hollandse landschap’. Maar ze legden ook havens, kades en industrie vast en de toenemende verstedelijking die in dit deel van het land zo beeldbepalend werd. De tentoonstelling is te zien t/m 6 november 2022. Na Levend Landschap blijft het schilderij van het Huis te Riviere permanent te zien in het Panorama Schiedam, de vaste historische presentatie over de geschiedenis van Schiedam. 

De restauratie en het onderzoek werden mede mogelijk gemaakt door de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar VriendenLoterij Restauratiefonds).  

Foto's

Restaurator Eva van Zuien tijdens de restauratie van het schilderij ‘Huis de Riviere’ – Foto Jeroen Jongeneelen/StudioRAW 

Huis te Riviere, halverwege vernisafname – Foto Stedelijk Museum Schiedam 

Bezoekers in de tentoonstelling Levend Landschap – Foto Aad Hoogendoorn